Ներածություն
Ազգայինի կարգավիճակ ստացած «Սասնա ծռեր» դյուցազնավեպն իրականում դիցա-պատմական ժանրով ներկայացնում է Մեծ Հայքի Աղձնիք աշխարհի Սասուն (Սանասուն, Սանսուն, Սասունք) գավառի պատմությունը, որը ըստ դյուցազնավեպի, գտնվում է Հայոց թագավորի երկրում։ Դյուցազնավեպի հիմնական պատումները հայտնի են Սասունից և նրա շրջակայքում գտնվող Տարոնի, Ռշտունիքի, Մոկսի լեռնային շրջաններից։ Դյուցազնավեպի նախնական հենքը եղել է դիցաբանական, որին կանդրադառնանք առանձին։
Կարծում եմ այն եղել է Հայոց ազգային դյուցազնավեպի տեղական տարբերակը, որը պահպանվել է անմատչելի լեռնային շրջաններում, որտեղ քրիստոնեության ազդեցությունը և եկեղեցու իշխանությունն առավել թույլ էին։ Մեծ Հայքի մյուս աշխարհներում դյուցազնավեպի տեղական տարբերակները մոռացության են մատնվել, սակայն որոշ դրվագներ պահպանվել են հրաշապատում հեքիաթների ձևով։
Դյուցազնավեպի մոռացությունը եղել է պարտադրված, եղել է ազգի հիշողությունից նախաքրիստոնեական հավատքին առնչվող բոլոր տեղեկություններն արմատախիլ անելու ծրագրի մաս։
Բերանացի սերնդից սերունդ փոխանցելով, մոտ 1600 տարի դյուցազնավեպը պահպանեցին հայ գեղջուկները։ Այդ միջավայրում և նույն կերպ պահպանվեցին նաև գորգարվեստը, ռազմի պարերը, նախաքրիստոնեական ժամանակների տոները, երգերը, մեղեդիները, սովորույթները։ Միջնադարյան մատյանները դյուցազնավեպի վերաբերյալ ոչ մի տեղեկություն չեն հաղորդում։ Առաջին պատումները հայտնաբերել, գրառել և 1874թ. հրատարակել է Գարեգին Սրվանձտեանցը («Գրոց ու բրոց և Սասունցի Դավիթ կամ Մհերի դուռ»)։ Մանուկ Աբեղյանի ղեկավարությամբ 1938-1939թ.թ. ավելի քան 60 պատումների հիման վրա ստեղծվեց դյուցազնավեպի համահավաք տեքստը։
Հայոց պատմության փուլերն ըստ դյուցազնավեպի
Դյուցազնավեպի սկզբում փաստվում է, որ Սասնա Ծռերի ծնունդից առաջ կար Հայոց երկիրը, որտեղ թագավորում էր Գագիկ արքան։ Դյուցազնավեպի այս հատվածի գլխավոր հերոսը Գագիկ թագավորի դուստրն է՝ Ծովինարը։ Այնուհետև իր հետագա չորս ճյուղերի մեջ դյուցազնավեպը ներկայացնում է Սասնա Ծռերի չորս սերունդների պատմությունը։ Հետևաբար կարող ենք ասել, որ դյուցազնավեպը կազմված է հինգ մասից, հնգամատեան է։
Այդ մասերից յուրաքանչյուրը դիցա-առասպելական ոճով և ընդհանուր գծերով ներկայացնում է Սասունի (տեղական առումով) և Հայքի (լայն առումով) պատմության համապատասխան փուլի ամփոփ բնութագրական պատկերը։1 Այդ փուլերը որպես պատմական դարաշրջաններ, անվանենք դյուցազնավեպի հինգ ճյուղերի գլխավոր հերոսների անուններով.
Ծովինարի դարաշրջան
Սանասարի դարաշրջան
Մեծ Մհերի Դավթի դարաշրջան
Փոքր Մհերի դարաշրջան
Մենք ապրում ենք Փոքր Մհերի դարաշրջանում։ Այն սկսվել է մոտավորապես Ք.ա. 600թ., որը համապատասխանում է գարնանային գիշերահավասարի կետի Խոյի համաստեղությունից Ձկան համաստեղություն անցնելու ժամանակաշրջանին։ Դա Քաջանց (Urartu) արքայական հարստության անկման ժամանակաշրջանն է։ Այդ պահից է սկսվում Հայոց պատմության անկումների դարաշրջանը։
Այժմ առանձին-առանձին անդրադառնանք դարաշրջաններից յուրաքանչյուրի բնութագրերին, ըստ դյուցազնավեպի տվյալների։
Ծովինարի դարաշրջանը
Ծովինար անունը նշանակում է «ծովի տիրուհի» (հմմտ. Շումերերեն nar, ner, nir, nur = «տեր, իշխան)։ Հայոց հնագույն տիեզերածնական պատկերացումների համաձայն սկզբում եղել է ծովը՝ Ծիրանի Ծովը, նախամայրը բոլոր աստվածների։ Մայր Աստվածուհին ջրերի մեջ նյութականանում է որպես մի ժայռ (բլուր, լեռ), որը կոչվել է Դուին (Դվին), համարվել է նախասկզբնական սրբազան երկիրը և նույնացվել է Հայկական Լեռնաշխարհի հետ։ Մայր Աստվածուհին՝ Ծիրանի Ծովը, առաջինը ծնել է Արարիչ Հայ Աստծուն, ում համար Դուին բլուրը դառնում է ոտք դնելու տեղը՝ հենարանը։
Արարիչը նախ հատել է լեռը։ Հատված լեռը դարձել է երկգագաթ և ընդարձակվելով, ընդունել է Երկրի համար նախասահմանված չափերը, դարձել է Մայր Երկիր։ Երկգագաթ լեռից բխել են քաղցրահամ ջրերը և իրենց հետ Երկիր են հանել Կյանքի Սերմերը ( այն Սերմերը, որոնցից հղիանում է Ծովինարն ըստ դյուցազնավեպի)։
«Նայեց տեսավ՝ մեկ ջոջ քար կա ծովու պռուկ,
Սպիտակ աղբուր մի էդ քարից կը թալի.
Ջուրն էլ էդ քարի չորս բոլոր բռնել էր,
Մարդ չէր կարնա առանց հալավ հանելու
Էդ աղբուր էրթա, որ ջուր խմի։»
«Ինքն իր շորեր էհան, գնաց էդ աղբուր,
Բուռ էտու էդ անմահական աղբըրի մեջ,
Մի բուռ լիքը ջուր խմեց,
Մեկ էլ՝ մի բուռ կիսատ։
Աղբուրն ցամաքավ։
Էդ երկու բուռ ջրից հղացավ։»
Երկգագաթ լեռը նաև դառնում է Երկնքի հենարանը, նրա գագաթի շուրջն են պտտվում երկնային լուսատուները։
——————————————————
Դյուցազնավեպի տարբեր ճյուղերում հիշատակվող և պատմական զուգահեռներ ունեցող անձնանունները (Գագիկ թագավոր, Բաղդադի խալիֆ, Մըսրա Մելիք և այլն) և երկրանունները (Բաղդադ, Մըսր, Գյուրջիստան և այլն) պատկանում են որոշակի վիպասացների ապրած ժամանակաշրջանին և դյուցազնավեպի մեջ նրանց կողմից կատարված ներմուծումներն են։ Դա ժողովրդական բանահյուսության մեջ հաճախ նկատվող երևույթ է և դյուցազնավեպի նախնական՝ քրմական տարբերակում նման անուններ չպիտի լինեին։
Դյուցազնավեպի մեզ հասած տարբերակում արարչության ժամանակներից մինչև Սանասարի ու Բաղդասարի ծնունդն ընկած ժամանակահատվածը խտացվել է Ծովինարի պատմության մեջ։ Դա ամենքին ծնող Մայր Աստվածուհու և առաջին աստվածների դարաշրջանն էր, որի ընթացքում արարվում է Տիեզերքը, որպես աստվածների ու մարդկանց կացարան, հաստատվում են տիեզերական կարգերը սահմանող սրբազան օրենքները։
Սանասարի դարաշրջանը
Այս դարաշրջանը սկսվում է Սասնա (Հայոց) տոհմի նախահոր՝ Սանասարի աստվածային ծնունդով։ Նա Կույս Ծովինարի սրբազան հղիացման պտուղն է։ Նա Աստվածամոր անդրանիկ Որդին է և Արարիչ Աստծո մարմնավորումը Երկրի վրա։
Դյուցազնավեպի դրվագներից մեկում Ծիրանի Ծովի ջրերը բացվում են Սանասարի առջև և նա մտնում է Ծովի ընդերքում գտնվող սրբության սրբոցը՝ Մայր Աստվածուհու սրբավայրը։ Ծովի ընդերքում գտնվող այդ սրբազան վայրը կոչվում է Հայ Աստծո սրբազան կացարան։
Մայր Աստվածուհին քնեցնում է Սանասարին և երազում հայտնում նրա անելիքները։ Արթնանալով, Սանասարը կատարում է Մայր Աստվածուհու ցուցումները և.
- խմում է Ծովի ընդերքից բխող աղբյուրի ջուրն ու լողանում նրա ավազանում (մկրտվում
է)։ Սրբազան կենսատու ջուրը յոթնապատկում է Սանասարի զորությունն և նրա
«Ծովային» էությանն ավելացնում է «Հրեղեն» էություն։
- Սանասարը ստանում է Քուռկիկ Ջալալին ու Թուր Կեծակին և մնացած զենք ու զրահը,
որոնք հետագայում անցնում են Սասնա Տան հաջորդ սերունդներին։
- Խաչ Պատարագի առջև յոթն անգամ աղոթում է և այն իջնում է նրա աջ բազկին ու
դառնում Սանասարի աստվածային հովանին, պաշտպանը, խնամարկուն։
Քուռկիկ Ջալալին, Թուր Կեծակին և մնացած զենք ու զրահը կազմում են աստվածային ընծաների առաջին խումբը և համապատասխանում են Սանասարի ֆիզիկական բնութագրերին (ծովային ու հրեղեն, հաղթ ու հսկա, քաջ ու զորավոր)։
Խաչ Պատարագին2, որին Սանասարն արժանանում է իր ոգեղեն-բարոյական հատկանիշների շնորհիվ, առանձնանում է դրանցից։ Սանասարն առաքինի է, բարեպաշտ, արդարամիտ, ազնիվ։ Այդպիսին նա մնում է մինչև իր երկրային կյանքի վերջը, ապրելով որպես Սասունի (Հայքի) անհաղթ ու անշեղ առաջնորդ, որպես ազգի նվիրյալ Հովիվ։
——————————————————
2.Թեև պատումների շատ տարբերակներում է հիշատակվում «Խաչ Պատարագի» անվանումը, սակայն դյուցազնավեպի համահավաք տեքստում ամենուր բերվում է «Խաչ Պատերազմի» անվանումը։ Համահավաք տեքստի քննարկման ժամանակ այն հարցին, թե ինչ տարբերակներում է եղել «Խաչ Պատարագի» և ինչ տարբերակներում՝ «Խաչ Պատերազմի» (այսինքն թե երբ է «Խաչ Պատարագին» դարձել «Խաչ Պատերազմի»), Մանուկ Աբեղյանը պատասխանում է. «Հենց այն ժամանակ են «Խաչ Պատերազմի» գրել, որպեսզի չգրեն «Խաչ Պատարագի»» (Մ. Աբեղյան, Երկեր, հ. Ը, Երևան, 1985, էջ 644)։ Սրանով Մ. Աբեղյանը հասկացնել է տալիս, որ դա արվել է սովետական շրջանի բանահավաքների կողմից և գրաքննչական օրգանների պարտադրանքով։ «Խաչ Պատարագին» ընկալելով քրիստոնեական տերմին, փոխարինվել է «Խաչ Պատերազմի» անվանումով։
Իրականում հայերեն «պատարագ» բառի նախնական՝ հախաքրիստոնեական իմաստն է «ընծա, նվեր, պարգև»։ Հետևաբար «Խաչ Պատարագին» այն Աստծո հովանավորությանն արժանանալու (որպես ընծա, պարգև) խորհուրդն է, ում անունը ներկայացվում է խաչ պատկերող նշանագրով։ Այդ նշանագիրն առկա է վերի հին քարի դարում փորագրված Սյունիքի ժայռապատկերներում և անընդհատ գործածվել է Հայաստանի տարածքում։ Սա կապ չունի շատ ուշ (IVդ) քրիստոնեություն մտած խաչի պատկերի հետ, որը մեկնաբանվում է որպես Քրիստոսի չարչարանքի ու մահվան գործիք։
Մեծ Մհերի դարաշրջանը
Դյուցազնավեպի պատմական հիմնաշերտում Մեծ Մհերը Սանասարի երեք որդիներից կրտսերն է, նրանց մեջ ամենազորեղը և նա էլ ժառանգում է Սասնա տան (Հայքի) իշխանությունը։ Ժառանգաբար նրան են անցնում նաև Քուռկիկ Ջալալին, Թուր Կեծակին և Սանասարի զենք ու զրահը։
Որպես առաքինի հոր արժանավոր ժառանգի, նրա աջ բազկին է իջնում Խաչ Պատարագին և ապահովում Աստծո հովանավորությունը։
Մեծ Մհերը Սանասարի նման անհաղթ ու քաջ է, բայց ոչ նույնքան խոհեմ ու հեռատես։ Դյուցազնավեպում Մեծ Մհերի պատմության կենտրոնական հանգույցը նրա մենամարտն է Մըսրա Մելիքի դեմ։ Դրան հաջորդող ողջ պատմությունն այդ հանգույցի լուծումն է, որի ընթացքում ականատես ենք լինում, թե ինչպես է սկսվում աստվածազարմ Սանասարի կառուցած Սասնա տան անկումը։
Մհերի հետ մենամարտի ժամանակ վախենալով պարտությունից, Մըսրա Մելիքը հրաժարվում է Սասունի վրա հարկեր դնելու իր նկրտումներից և Մհերին առաջարկում է եղբայրանալ.
(Մելիք) ասաց - Թե ես մեռնեմ՝
Զիմ թագուհին ու էրեխեք հանձնեմ քեզի.
Թե դո՛ւ մեռար, զքոն հանձնի մեզի։
Որ խալխ չա՛սի, մնացեր են որբ։
Մատներ կտրին, արուն արնի խառնեցին.
Պայման դրին, էղան աղբեր։
Այդ պահին ազնիվ ու դյուրահավատ Սասունցին չկռահեց Մելիքի նյութած հեռահար դավը և երդում տվեց, որով Սասնա Տան (Հայոց) անկման սկիզբը դրեց։ Պայմանի ցանկացած ելքի դեպքում ազնվազարմ Մհերը տանուլ է տալիս, որովհետև ցանկացած դեպքում աշխարհ էր գալու մի խառնածին հսկա, ով գործելու էր ընդեմ Սասնա Տան։
Եւ դա Մելիքի ծրագիրն էր.
ա. Եթե առաջինը ինքը՝ Մելիքը մեռնի, Մհերի սերմից իր օջախում զավակ կծնվի և կդառնա Մհերի օջախի ու տեսակի հզոր թշնամի (այդպես էլ եղավ)։
բ. Եթե առաջինը Մհերը մեռնի, ապա Մելիքի սերմը կմտնի Մհերի օջախը և ներսից կոչնչացնի Մհերի տեսակը։
Անշուշտ Մեծ Մհերը տեղյակ էր իր տատի՝ Ծովինարի կուսական հղիության պատմությանը, անշուշտ գիտեր, որ իր հայր Սանասարը Արարիչ Աստծո Որդին է, իսկ ինքը՝ այդ կոչման հաջորդ կրողը։ Հետևաբար ինչո՞ւ Մհերը չմերժեց Մելիքի առաջարկը ասելով.
- Չէ՛ Մելիք, ես աստվածային զարմից եմ և իմ սերմը պիտի մնա անխառն, զտարյուն։
Չասաց, որովհետև դիմացինին ընկալում էր իր նման ազնիվ ու արդարամիտ և չէր կասկածում, որ նրա առաջարկի մեջ դավ կա։ Հաղթելով կռվում, իր այս պարզամտության պատճառով Մհերը խաբվեց և պարտվեց պայման կնքելու դիվանագիտության մեջ։
Որոշ ժամանակ անց անժառանգ մեռնում է Մըսրա Մելիքը և նրա կին Իսմիլ Խաթունը Մելիքի ու Մհերի կապած պայմանը հիշեցնող և Մհերի իր մոտ կանչող գրություն է ուղարկում Սասուն։ Չանսալով կնոջ՝ Արմաղանի, եղբոր՝ Ձենով Օհանի և մյուսների հորդորներին, Մեծ Մհերը որոշում է գնալ Իսմիլ Խաթունի մոտ, որպեսզի երդմնազանց չլինի։ Սասնա տան մեջ դա մեծագույն հանցանք ու անպատվություն էր համարվում։ Սակայն գնալով Իսմիլ Խաթունի մոտ, Մհերը խախտում է մի այլ երդում, որ տվել էր Արմաղանին՝ ամուսնական առագաստի առջև։
Մհերի մտադրությունն էր գնալ Իսմիլ Խաթունի մոտ, իմանալ նրա ցանկությունը և անմիջապես վերադառնալ Սասուն։ Սակայն այս անգամ ևս Մհերը խաբվում է։ Իսմիլ Խաթունը Մհերին հարբեցնում է յոթ տարվա նռան գինով և կենակցում նրա հետ։ Ապա.
«Յոթ տարի Իսմիլ Խաթուն զՄհեր պահեց գինով»։
Ի վերջո, Իսմիլ Խաթունը որդի է ունենում Մհերից, որին Մըսրա Մելիքի անունով կոչում են Մելիք։ Իմա՝ Սասնա տան թշնամի Մելիքը վերակենդանանում է ի դեմս Մհերի խառնածին որդու, ով հոր նման հսկա է ու հզոր։
Երբ Մհերի հարբածություն անցնում է, լսում է մանուկ Մելիքին ուղղված Իսմիլ Խաթունի խոսքը.
« Քո մեր քեզի մեռնի, Մելիք,
Մըսրա օջախ կ՛անգնացուցես,
Հայու օջախ փչացուցես»։
Այդ պահին միայն Մեծ Մհերը հասկանում է իր գործած սխալները և խոստովանում, որ.
«Օհո՜, էկա էստեղ՝ հայու ճրագ հանգցուցի,
«Մըսրա ճրա՜գ վառի»։
Ի վերջո Մհերը վերադառնում է Սասուն, ծնում Դավթին։ Դավթի ծննդյան օրը Մհերն ու Արմաղանը մեռնում են («էրթմնակոտոր եղան»)։
Հայոց դյուցազնավեպի այս պատմության կրկնակը Հին կտակարանում է (Ծննդոց Զ)։ Աստծո որդիները (Մհեր) խառնակվում են մարդկանց աղջիկների (Իսմիլ Խաթուն) հետ և ծնվում են հսկաներ, ովքեր բազում չարիքներ են գործում։ Դրանից հետո Աստված տեսնելով, թե որքան է շատացել մարդկանց չարությունը, ջրհեղեղ է անում և վերացնում իր իսկ ստեղծած մարդկությանը։ Սրանք են խառնածնության հետևանքները։
Մեծատաղանդ ու բազմավաստակ Ղևոնդ Ալիշանն իր «Հայաստան յառաջ քան զլինելն Հայաստան» աշխատության մեջ Սեթի սերունդներին է անվանում «Որդիք Աստուծոյ», իսկ Կայենի ժառանգներին՝ «որդիք մարդկաց» (էջ 33)։ Ալիշանն այնուհետև գրում է, թե Սեթի սերունդները «չհեռացան իրենց նախահօր բնակած տեղէն և Եդեմայ սահմանէն» (էջ34), իմա՝ հայերին համարում է Սեթի սերունդներ և Հայկական Լեռնաշխարհի բնիկներ։ Ապա ավելացնում է, թե Սեթի և Կայենի ժառանգների խառնամուսնություններից ծնվում են հսկաներ «և անոնցմէ չարիքն տարածեալ է ի վրայ երկրի Հայաստան աշխարհիս» (էջ 39)։
Դավթի դարաշրջանը
Մեծ Մհերի անխոհեմ քայլերը տանում են դեպի առաքինության անկում, որի հաջորդում է վատթարագույնը՝ ոգեղենության անկումը և Սասնա Տունը զրկվում է Աստծո մեծագույն շնորհից՝ նրա հովանավորությունից։ Եւ դա տեղի է ունենում Դավթի3 դարաշրջանում։
3.Թյուր տեսակետ կա, որին հետևում են շատ հայագետներ, թե իբր Դավիթ հայոց անունը փոխառություն է Հին կտակարանում հրեից երկրորդ թագավոր հիշատակվող Դավթի անունից (Ք.ա. 1010-970թ.թ.)։ Քրիստոնեական ավանդույթը պնդում է, թե իբր Քրիստոսը Դավթի զարմից է։ Եբրայերենով անվան ստուգաբանման փորձերը հիմնավոր ու միարժեք արդյունք չեն տվել։ Հիմնականում անվանը վերագրվում է «հորեղբայր» կամ «սիրեցյալ» իմաստներ։
«Սասնա Ծռեր» դյուցազնավեպի շատ ավելի հին են հրեական Դավթին վերագրվող ժամանակներից։ Դյուցազնավեպի պահպանման հիմնական կենտրոններից մեկը պատմական Տարոն աշխարհն է։ Մուշի և շրջակա բարբառներում «դավ» բառը կրում է «ազգ, ցեղ, գերդաստան» իմաստ։ Դավիթ անվան մեջ «-իթ» բաղադրիչը ծագում, սերում, պատկանելիություն ցույց տվող հայերեն ածանց է, որի միջոցով դիցանուններից, ցեղանուններից և տեղանուններից կազմվել են անձնանուններ (հմմտ. Տիրիթ, Արտիթ և այլն)։ Ըստ Գ.Ղափանցյանի, այս ածանցը վկայված է դեռևս Ք.ա. II հազ. Սկզբի սեպագիր աղբյուրներում։ Հետևաբար Դավիթ անունը տառացի պիտի նշանակի «ցեղի ժառանգ, ցեղի սերունդ» իմաստ։ Այս պարագայում, անշուշտ, Դավիթ անունը հայերից է անցել հրեաներին։
Ծնողների երդմնազանցության պատճառով պատժի իր բաժինն է ստանում նաև Դավիթը, քանզի ծնողները մեռնում են և նորածին Դավիթը որբ է մեծանում։ Ի վերջո հաղթահարելով բոլոր փորձությունները, կրելով որբի ճակատագրի դառնությունները, Դավիթը հասունանում է և ժառանգում Սասնա աստվածատուր գանձերը (Քուռկիկ Ջալալին, Թուր Կեծակին և մնացյալ զենք ու զրահը), սպանում է իր խառնածին եղբորը՝ Մելիքին և Սասունն ազատում նրա բռնակալությունից։
Աստվածազարմ ցեղի ժառանգը դեռևս առաքինի է և նրա աջ բազկին իջնում է Աստծո մեծագույն պարգևը՝ Խաչ Պատարագին։
Սպանված Մելիքի մայր Իսմիլ Խաթունը փորձում է խաբել նաև Դավթին։ Մարտի դաշտում նա Դավթին առաջարկում է ամուսնանալ Մելիքի կնոջ հետ.
«Արի էնոր կնիկ դու ա՛ռ,
Մըսրա թագավորություն մնա՛ քեզի»։
Դավիթը մերժում է, ասելով.
«Ես մորէ որ ծնվեր եմ՝ անարա՛տ եմ,
Ես իմ հալալ լեշ հարամ լեշերու չե՛մ խառնի»։
Այստեղ մերժման պատճառ է բերվում կուսությունը և մոռացության տրվում Սասնա Տան ու իր՝ Դավթի ազնվացեղությունը։
Սանասարն ամեն անհրաժեշտ պահի հիշեցնում էր իր «ծովային» ծագումը։ Սակայն Սասնա Տան հաջորդ սերունդների մեջ այդ հիշողությունը մթագնած կամ իսպառ մոռացված է։
Եթե Մեծ Մհերի պատմության հանգույցը Մհերի ու Մըսրա Մելիքի կնքած պայմանն էր, ապա Դավթի պատմության կենտրոնական հանգույցը Դավթի ու Չմշկիկ Սուլթանի պայմանավորվածությունն է։ Դավիթ-Չմշկիկ Սուլթան հանգույցը թերևս ողջ դյուցազնավեպի կարևորագույն հանգույցներից մեկն է, քանզի այն պատճառ դարձավ Խաչ Պատարագի կորստյան։ Այդ հանգույցը ձևավորվում է հետևյալ դեպքերի արդյունքում։ Ձենով Օհանը որոշում է ամուսնացնել Դավթին և նրան նշանում է Չմշկիկ Սուլթանի հետ.
«Դավիթ և Չմշկիկ Սուլթան
Մատնիքներ իրարու հետ փոխեցին»։
Սակայն որոշ ժամանակ անց, գուսաններից լսելով Խանդութի գովքը, Դավիթը հորեղբորն ասում է.
Ես Չմշկիկ Սուլթան չե՛մ առնի,
Տ՛էրթամ, Խանդութ խանում բերեմ»։
Եւ խախտում է Չմշկիկ Սուլթանի հետ կապած պայմանը, առանց նրան տեղյակ պահելու։ Սա Դավթի առաջին երդմնազանցություն է։
Խանդութի մոտ՝ Կապուտկող գնալու ճանապարհին Դավիթը հանդիպում է Չմշկիկ Սուլթանին և Չմշկիկ Սուլթանը
ԶԴավիթ խաբեց, տարավ տուն.
Կերան, խմեցին, էլան քնան։
Լուսուն Դավիթ փոշմնավ իր բռնած բանեն, ասաց.
Էդ ի՞նչ բան էր՝ ես բռնեցի,
Պիտի մեր ազգ չխաբվեր.
Ես ինչի՞ խաբվա մեկ կնկա ապով»։
Պիտի՛ չխաբվեր, սակայն հերթական անգամ խաբվեց։ Սասնա Տան որդին վերստին հավատարիմ չմնաց ազնվազարմ ցեղի արյունը անարատ պահելու օրենքին։ Դավթի սերմը մնաց Չմշկիկ Սուլթանի արգանդում։ Այդ սերմից ծնվում է հերթական խառնածինը և յոթ տարի անց սպանում իրեն ծնողին՝ Դավթին։
Խանդութի հետ Սասուն վերադարձող Դավիթը նորից է հանդիպում Չմշկիկ Սուլթանին։ Վերջինս իրեն անարգված համարելով, կենաց ու մահու կռվի է կանչում Դավթին։ Դավիթը պատասխանում է, թե.
«-Չմշկի՛կ Սուլթան,
Խնդիրք կ՛անեմ քո մոտեն,
Կնիկարմատ կա հետ ինձի.
Թող ես էրթամ իմ տուն,
Յոթ օր որ լրանա,
Ես կը գամ կռիվ անենք»։
Չհավատալով Դավթի խոստմանը, Չմշկիկ Սուլթանը պահանջում է, որ նա երդվի վկայակոչելով Մարութա բարձր Աստվածածնին և Խաչ Պատարագին։ Դավիթը կատարում Չմշկիկ Սուլթանի պահանջը։ Եթե մինչ այս դրվագը, թե Մեծ Մհերը, թե Դավիթը պայման էին կապում խոստում տալով, ապա այս դրվագում Դավիթն իր երդման վկաներ է կանչում Սասնա Տան երկու գերագույն սրբություններին՝ Մարութա բարձր Աստվածածնին և Խաչ Պատարագին։
«Չմշկիկ Սուլթան ասաց.
-Դե՛ էրդըվցի՝ Մարութա բարձր Աստվածածին,
Ինչ յոթ օր լրանա,
Գաս ինձ հետ կռիվ,
Որ թողնեմ դու էրթաս։
Դավիթ ասաց. - Մարութա բարձր Աստվածածին,
Խաչ Պատերազմին, ինչ վեր իմ աջ թևին,
Ինչ յոթ օր լրանա,
Ես կը գամ, կռիվ անենք»։
Խանդութին հասցնելով Սասուն, Դավիթը յոթ օր ու յոթ գիշեր հարսանիք է անում։ Այնուհետև դյուցազնավեպի հաջորդ տողերը մեզ տեղեկացնում են, որ՝
« ինչ Դավիթ Խանդութ խանումի ծոց պառկավ,
Խաչ Պատերազմին, որ էրդում էր արե,
Մոռացավ»։
Եւ այդ մոռացումը, ինչպես Մեծ Մհերի դեպքում էր, տևեց յոթ տարի։ Դավիթը մոռանալով տված երդումը, գնում է 40 փահլեվաններին պսակելու և վերադառնում է միայն յոթ տարի անց։ Իսկ այդ ընթացքում ծնվում է նրա Ազնացորդի Փոքր Մհերը։
Վերադարձի ճանապարհին Դավիթը հանդիպում է որդուն, ով Սասունից դուրս էր եկել հորը փնտրելու։ Հայր ու որդի չճանաչելով իրար, կռվում են մի օտար ու այլազգի կնոջ պատճառով, ում Դավիթը Քուռկիկ Ջալալու գավակին նստեցրած տանում էր Սասուն։
Օտար կինը (մարդու աղջիկը) աստվածազարմ հոր և որդու կռվի պատճառն է։ Եթե այս կնոջ կերպարը կռվի առիթ ստեղծելու գեղարվեստական միջոց լիներ, ապա վիպասացները կարող էին բազմաթիվ այլ բնույթի առիթներ մոգոնել հորը և որդուն կռվեցնելու համար։ Սակայն օտարազգի կնոջ այս հպանցիկ կերպարի միջոցով հեղինակները նորից են շեշտում օտարազգի կանանց (Իսմիլ Խաթուն, Չմշկիկ Սուլթան) գործած ճակատագրական ազդեցությունը Սասնա Տան պատմության վրա։
Կռվին վրա հասած Խանդութին չի հաջողվում նրանց հասկացնել, որ իրենք հայր ու որդի են և Դավիթն ու Մհերը կռիվը դադարեցնում են միայն Աստծո միջամտությունից հետո։
Ճանաչելով հորը, Մհերը գիտակցում է իր մեղքը և մեղա գալիս.
«-Իմ հեր դո՜ւն ես, ես քե մեղա»։
Սակայն Դավիթը չի ներում որդուն և այսպիսի անեծք է ուղղում Մհերին.
«Դավիթ կանչեց, ասաց.
-Մհե՛ր, դու որ հետ ինձի կռիվ արիր,
Ինձ ամանչեցրիր,
Կանչեր եմ քաղցրիկ Աստված,
Անմահ ըլնիս, անժառանգ»։
Անեծքի պատճառով հորից խռովելով, Մհերը գնում է Կապուտկող՝ քեռորդիների մոտ, իսկ Դավիթն ու Խանդութը վերադառնում են Սասուն։ Դավթի լվացվելու ժամանակ Խանդութը նկատում է, որ նրա բազկի Խաչ Պատարագին այրվել, ածխացել է ու դարձել սև կուտ։
Իմանալով դա, Դավիթն ասում է.
«Էն չէր Մհերի զարկեր կը գար վեր իմ գլխուն,
Էն Խաչ Պատարագին էր ինձի կը զարներ։
Կնի՛կ, ես տերթամ Չմշկիկ Սուլթանի մոտ,
Էրթում արի յոթ օր, գնաց յոթ տարի.
Ես երթմակոտոր եմ էլե»։
Գործած սխալին հետևեց արդյունքը, որից հետո միայն Դավիթը գիտակցեց իր մեծագույն սխալը. Երդվել է վկայակոչելով Խաչ Պատարագին և երդմնազանց է եղել։ Արդյունքում վերացել է Խաչ Պատարագին, իմա՝ Աստծո խնամակալությունը և Դավիթը, ում Աստվածը (Խաչ Պատարագին) պաշտպանում էր հարվածներից, դարձել է խոցելի։
Դավիթը հասնում է Չմշկիկ Սուլթանի մոտ և մինչ վերջինս կռվի պատրաստություն կտեսներ, որոշում է գետում լողանալ։ Չմշկիկ Սուլթանի «չինի աչքերով» աղջիկը վերցնելով նետ-աղեղը, թաքնվում է եղեգնուտում և այնտեղից թունավոր նետով խոցում Դավթին։
Մեռնող Դավթի վերջին խոսքերը սրանք էին.
«-Իմ ցեց իմ անձից է,
Էդ իմ սերմն էր, որ ինձի սպանեց»։
Ահա այսպիսի վախճան ունեցան Դավիթն ու նրա դարաշրջանը։ Առաքինության անկմանը (օտարազգի կանանց հետ խառնակվելը, խառնածիններ ծնելը, երդմնազանցությունը, օտարի տանը խմելն ու հարբելը) հետևում է ոգեղենության ու հավատքի անկումը։ Դավիթը մոռացության է մատնում Խաչ Պատարագի (Աստծո հովանավորության) նշանակությունն ու կարևորությունը, երդվում է Խաչ Պատարագի (Աստծո) անունով և երդմնազանց լինում։ Արդյունքում նա և Սասնա Տունը (Հայոց Տունը) զրկվում են Աստծո խնամակալությունից ու օտարազգիների հարվածների համար դառնում խոցելի։
Դավթի դարաշրջանն ավարտվում է Ք.ա. I հազ. Կեսին և սկսվում է Սասնա Տան (Հայոց Տան) անկումային մեծ դարաշրջանը՝ Փոքր Մհերի դարաշրջանը։
Փոքր Մհերի դարաշրջանը
Փոքր Մհերը Սասնա Տան դյուցազունների չորրորդ սերունդն է։ Նա յոթ տարեկանում որբանում է, մեծանում որբ՝ ուսերի կրելով հոր անեծքի բեռը։ Ամուսնանում է, բայց Դավթի անեծքի պատճառով անկարող է սերունդ տալ։ Մեռնում է և կինը՝ Գոհարը։ Չարության ու խաբեության ճահճում ընկղմված աշխարհում անմահ Մհերը մնում է մենակ, անժառանգ, առանց Խաչ Պատարագի հովանու։
Մի օր էլ Մհերը
«Էլավ, որ տերթար,
Տեսավ՝ ոտքեր չէր դադրի վեր հողին»։
Հուսահատ Մհերը գնում է հոր ու մոր գերեզմանների մոտ, գանգատվում իր վիճակից ու խորհուրդ հարցնում։ Դավթի ձայնը գերեզմանից Մհերին ասում է.
«Քո տեղ Ագռավու քարն է,
Աշխարք ավերի, մեկ էլ շինվի,
Որ գետին քո ձիու առջև դիմանա,
Աշխարք քոնն է»։
Գերեզմանից հնչած Դավթի այս խոսքերը խորհելու տեղիք են տալիս և Մհերին ուղղված նրա անեծքի իմաստը նորովի ըմբռնելու և մեկնաբանելու անհրաժեշտություն է առաջանում։ Ըստ Դավթի այս գուշակության, Մհերը Ագռավաքարում պիտի փակվի ու սպասի այնքան ժամանակ, մինչև որ չար ու անարդար աշխարհն ավերվի ու վերաշինվի։ Դրանից հետո Մհերը դուրս կգա ու կտիրի աշխարհին։ Փաստորեն Դավիթն իր «անեծքով» կանխատեսեց ու Մհերին նախապատրաստեց այդ առաքելության համար. Հեռանալ աշխարհից, ժառանգ չթողնել կործանվելիք աշխարհում, հետո վերադառնալ ու տիրել աշխարհին։ Այս առաքելությունն էլ իրականացնելու համար Մհերին անհրաժեշտ էր այն աստվածային որակը՝ անմահությունը, որ ստացավ հոր «անեծքի» միջոցով։ Այսպիսին էր տեսել Դավիթը իր որդու՝ Մհերի միջոցով Սասնա Տան հզորության, փառքի ու առաքինի կեցության վերականգնման ուղին։
Իսկ թե ինչպիսին պիտի լինի նորոգ աշխարհը, դա ինքը՝ Մհերն է հայտնում դյուցազնավեպի վերջերգում։ Սրան կանդրադառնանք ստորև։
Մարդկության փրկչական դարաշրջանը
Հայոց դյուցազնավեպի նախնական ու առաջնային հենքը դիցաբանական է, որում Սասնա դյուցազունները ոչ թե պատահականությամբ աշխարհ եկած մահկանացուներ են, այլ պատմական անհրաժեշտությամբ մարդեղացած և որոշակի առաքելությամբ Երկիր եկած Աստծո որդիներ։
Մեզ են հասել դիցաբանական սյուժեների էպիկական տարբերակները, որտեղ իրենց առաքելությունն իրականացնող Աստծո մարդեղացած Որդիների փոխարեն հանդես են գալիս մահկանացու հերոսներ։ Աստծո մարդեղացած Որդին աշխարհ է գալիս վերացնելու համար այն աղետը, չարիքը, որը սպառնում է խաթարել Աստվածների կողմից հաստատված հասարակարգը կամ տիեզերակարգը։
Վեպի էպիկական տարբերակը ցույց է տալիս հասարակության գոյությանը, տվյալ դեպքում Սասնա Տանը, սպառնացող այն աղետը, չարիքը, որն ի վերջո դառնում է հերոսի մահվան պատճառը։
Այս տեսանկյունից «Սասնա Ծռեր» դյուցազնավեպի չորս հերոսների դարաշրջանները, որ նկարագրեցինք վերը, հակիրճ կարող ենք ներկայացնել հետևյալ կերպ։
Մարդկության պատմությունը չորս դարաշրջանների բաժանելու սկզբունքը տեսնում ենք նաև որոշ հին մշակույթներում։ Հին հույները դրանք բնորոշում էին մետաղների անուններով. Ոսկու, արծաթի, պղնձի, երկաթի։ Դարաշրջանները բնութագրող մետաղները դասավորված են ըստ նրանց արժեքի նվազման, ինչով էլ ներկայացվում է մարդկության բարոյական անկումը Ոսկու դարից մինչև Երկաթի դար։ Վերջին՝ Երկաթի դարաշրջանը համապատասխանում է Փոքր Մհերի դարաշրջանին, իմա՝ մեր ժամանակին։ Երկաթի դարի մարդիկ չար են, խորամանկ, կամակոր, կորցրել են բարեպաշտությունը և այլևս չեն հաղորդակցվում աստվածների հետ։ Աստվածները Երկաթի դարի մարդկանց չեն ոչնչացնում, քանզի նրանց մեջ դեռևս կան առաքինի ու բարեպաշտ մարդիկ։
Հնդիկները (հինդուիզմի հետևորդները) չորս դարաշրջաններից առաջինը կոչում են Կրիտա յուգա, որ նշանակում է մաքրության, առաքինության դարաշրջան (յուգա=«դար, դարաշրջան»)։ Երկրորդ՝ Տրետա յուգայում բարեպաշտությունը նվազում է մեկ քառորդով։ Երրորդ դարաշրջանն է Դվապարա յուգան, որում բարեպաշտությունը նվազ էր կիսով չափ։ Այս դարաշրջանում են առաջանում հիվանդությունները և բնական աղետները։ Վերջին դարաշրջանը կոչվում է Կալի յուգա=«սև դարաշրջան»։ այստեղ գործում է միայն նախնական (Կրիտա յուգայի) բարոյականության մեկ քառորդը։ Ըստ հնդկական ավանդության, Կալի յուգան սկսվել է Ք.ա. 3102թ., երբ աշխարհից հեռանում է Վիշնու Աստծո ութերորդ մարդեղացումը հանդիսացող Քրիշնան (krsna=թուխ)։ Կալի յուգայում տեղի է ունենում նաև Վիշնու Աստծո հաջորդ՝ իններորդ մարդեղացումը։ Աշխարհ է գալիս Գաուտամա Բուդդան (Ք.ա. ~ 600թ.)։ Իրականում հենց այս ժամանակ էլ սկսվում է Կալի յուգան (Փոքր Մհերի դարաշրջանը)։ Նա գալիս է, որպեսզի նոր ուսմունքի միջոցով բացահայտի վեդայական ուսմունքի մեջ անկայուն և անբարոյական մարդկանց, ովքեր հրաժարվելով վեդայական ուսմունքից, ընդունում են նոր՝ Բուդդայի քարոզած ուսմունքը։
Կալի յուգան ավարտվելու է Վիշնուի տասներորդ մարդեղացմամբ։ Նա աշխարհ է գալու Կալկի («արատները կործանող») անունով, տեսքով սև, սպիտակ ձիու վրա, փայլատակող սրով և կործանելու է չարագործներին և ճշմարիտ աստվածապաշտությունն ուրացողներին։
Այս փրկչական սպասումի դարաշրջանը կամ վախճանաբանական թեման առկա է նոր ժամանակների բոլոր կրոններում.
Քրիստոնեություն - Աշխարհի վախճանից առաջ սպասվում է Քրիստոսի երկրորդ գալուստը։ Նա ևս հայտնվելու է սպիտակ ձի հեծած, իր հրեշտակների զորքով։ Նա Արմագեդոնի դաշտում կռվելու է Սատանայի (Հակաքրիստոս, Գազան) և Երկրի թագավորների զորքերի դեմ։ Ոչնչացնելով չար ուժերին, Քրիստոսը Երկրի վրա հաստատելու է իր հազարամյա թագավորությունը։
Հուդաիզմ - Հրեաները սպասում են իրենց օծյալ փրկչին (մաշիախ), ով լինելու է Դավթի ցեղից և ուղարկվելու է Աստծո կողմից։ Նա ոչնչացնելու է չար ու բռնակալ ուժերին և ազատագրելու է հրեա ժողովրդին։ Քրիստոնեական ավանդությունը սրան նույնացնում է Քրիստոսի հետ։
Իսլամ - Աշխարհի վախճանից առաջ Երկրի վրա հայտնվելու է Դաջալը (հին կտակարանի Սատանան) և հաստատելու է չարի իշխանությունը։ Երկնքից իջնելու է Իսա մարգարեն, կործանելու է չարի իշխանությունը և Երկիրը միավորելու է մի տիրապետության ու մի կրոնի (իսլամի) մեջ։
Զրադաշտականություն - Այս երկարմատ (դուալիստական) կրոնի համաձայն, աշխարհը բարի Աստծո (Ահուրամազդ, Որմիզդ) և նրա չար եղբոր ու հակառակորդի (Ահրի Մայնյու, Ահրիման, Արհմն) հավիտենական պայքարի արդյունքն է։ Զրադաշտականությունից է երկարմատության (դուալիզմի) հիմնական դրույթը (բարի Աստված և չար հակառակորդ) անցել հրեաներին և ապա քրիստոնեությանը։ Զրադաշտի հետևորդները ևս աշխարհի պատմությունը բաժանում են չորս պարբերաշրջանի։ Վերջին՝ չորրորդ պարբերաշրջանի ավարտին Ահուրամազդը ջախջախելու է Ահրիմանին և նրա դևերի բազմությանը։ Վերջնական հաղթանակն ապահովելու է մի մահկանացու փրկիչ։ Նա ծնվելու է մի կույսից, ով լողանալով լճում, հղիանալու է նրա ջրերում գտնվող սերմից։ Հաղթանակից հետո ավերվելու է դժոխքը, կենդանանալու են բոլոր մեռյալները՝ վերջին դատաստանի և կրակով փորձություն անցնելու համար (զրադաշտականությունից այս պատկերացումն անցել է նաև քրիստոնեությանը)։ Այնուհետև գալու են հավիտենական երանության ժամանակները։
Թվարկված փրկչական բոլոր պատմությունների առանցքը նույնն է. Աստվածը մարդեղանալու է, գալու է Երկիր, որպեսզի արդարներին ազատի չարի իշխանությունից և վերականգնի առաքինի ու բարեպաշտ կացութաձևի նախնական կարգերը։
«Սասնա Ծռեր» դյուցազնավեպը Հայոց սպասումի դարաշրջանի ավարտը տրամագծորեն հակառակ կերպ է ներկայացնում, որը չունի իր նմանակն աշխարհում։ Ըստ դյուցազնավեպի, ոչ թե մենք ենք սպասում փրկիչ Աստծո գալստյանը,, այլ՝ Աստվածն է սպասում մեր դարձին՝ արատներից, չար մտքից ու գործից մեր ինքնամաքրվելուն, մեր ինքնափրկչական գործերին։
Հայոց փրկչական դարաշրջանը
Մենք էլ ենք գտնվում փրկչական սպասումի դարաշրջանում։ Սակայն սպասումի Հայոց ազգային գաղափարը կապված չէ Քրիստոսի երկրորդ գալստյան հետ և ձևավորվել է Հայաստանի քրիստոնեացումից շատ առաջ։
Ո՞րն է Հայոց փրկչական դարաշրջանի առանձնահատկությունը։ Հարցի պատասխանը տրվում է դյուցազնավեպի վերջերգում։
Ասվում է, թե տարին երկու անգամ (Վարդավառին ու Համբարձմանը) Ագռավաքարը բացվում է և Մհերը դուրս է գալիս ձին հեծած։ Քառասուն օրվա ճանապարհը մի ժամում է անցնում և տեսնելով, որ հողը դեռևս իրեն չի կարողանում պահել և ձիու ոտքերը խրվում են հողի մեջ, նորից վերադառնում ու փակվում է Ագռավաքարում։ Անմահ դյուցազնը ամեն տարի այսպես ստուգում է աշխարհի վիճակը։
«Ես որ էլնեմ էստեղեն,
Հողն ինձ չի պահի։
Քանի աշխարհը չար է,
Հողն էլ ղալբցեր է,
Մեջ աշխրքին ես չեմ մնա»։
Այստեղ դրսևորվում է Հայոց վախճանաբանական պատկերացումների առաջին առանձնահատկությունը, որով կտրուկ տարբերվում է մյուսներից։ Մհերը եթե ոչ առավել, ապա նույնքան հզօր է, որքան Վիշնուն, Քրիստոսը, Ահուրամազդը կամ մյուսները։ Մհերը սրանց նման չի գալու չարերին ու մեղավորներին ոչնչացնելու։ Ում ձեռքում էլ գտնվի սուրը՝ Վիշնուի, Քրիստոսի կամ մեկ ուրիշի, միևնույն է, սրի ու բռնի ուժի միջոցով մարդուն առաքինի ու բարեպաշտ չես դարձնի։ Սրի միջոցով միայն կարելի է կոտորել չար ու անազնիվ մարդկանց և բոլոր «փրկիչներն» էլ այդպես են վարվելու ըստ վերը բերված վախճանաբանական պատկերացումների։
Հայոց աշխարհընկալումն իր տեսակի համար աշխարհի բարենորոգման այլ ճանապարհ է ընտրել։ Մեր համակարգում սպասողը մարդեղացած Աստվածն է՝ դյուցազն Մհերը։ Նա ինքն է հեռացել չար ու անարդար աշխարհից, քանզի որտեղ չկա առաքինություն ու բարեպաշտություն, այնտեղ չկա Աստծո ներկայության անհրաժեշտություն։ Նա սպասում է և սպասելու է այնքան, մինչև որ աշխարհը ինքնանորոգվի ու վերականգնի նախնական՝ Սանասարի դարաշրջանի որակներն ու վիճակը։ Սա Հայոց համակարգի երկրորդ առանձնահատկությունն է, հայը պիտի ինքը վերականգնի իր առաքինությունն ու բարեպաշտությունը և վերադառնա իրեն սպասող Աստծո մոտ։
Ժամանակներ առաջ հայն է եղել ճշմարիտ աստվածապաշտության կրողը և հա՛յը գիտի, որ առանց ճշմարիտ աստվածապաշտության հնարավոր չէ մարդ մնալ, քանզի ճշմարիտ աստվածապաշտությունը պահանջում է ապրել Աստվածադիր օրենքներով և այդ օրենքներով ապրելն է մարդուն Մարդ պահում։ Այդ իսկ պատճառով, աշխարհի ու մարդկանց ինքնանորոգմանը սպասող և նրանց ճակատագրով մտահոգ Մհերը տարին երկու անգամ դուրս է գալիս Ագռավաքարից ու ստուգում աշխարհի վիճակը։
Դյուցազնավեպում աշխարհի սպասվելիք վիճակը Մհերն այսպես է նկարագրում.
«Որ աշխարք ավերվի, մեկ էլ շինվի,
Եբոր ցորեն էղավ քանց մասուր մի,
Ու գարին էղավ քանց ընկուզ մի»։
Մհերը սպասում է աշխարհում այս հայտանիշների հայտնվելուն։ Նա չէ ավերված աշխարհը վերաշինելու, նա չէ ցորենը դարձնելու մասուրի, իսկ գարին ընկույզի չափ։ Դա պիտի անենք մենք՝ առաքինությունը, բարեպաշտությունն ու աստվածներին մոռացած հայերս։
Մե՛նք պիտի հաղթենք մեր թշնամիներին, մե՛նք պիտի վերաշինենք մեր ավերված աշխարհը, ազնիվ ու արդար աշխատանքով ցորենը դարձնենք մասուրի չափ։ Այդժամ, մեր այդ գործերի սպասող Աստվածը կվերադառնա ու մեզ կառնի իր հովանու տակ, վերստին կարժանանանք Խաչ Պատարագի կրելուն։
Կատարյալ դարձ ապահովելու համար ի՞նչ է պետք անել, ինչի՞ց սկսել։ Այս հարցերի պատասխանը ևս տալիս է դյուցազնավեպը։
«Սասնա Ծռեր» դյուցազնավեպի խրատանին
Վերը, Մեծ Մհերի ու Դավթի դարաշրջաններին նվիրված անդրադարձում տեսանք, որ բարոյականության ու ոգեղենության ասպարեզում Մեծ Մհերի ու Դավթի անկումները պայմանավորված էին երեք հիմնական սխալներով։
ա. Հակառակորդից, օտարից խաբվելը <մեծ մհերը խաբվում է մսրա մելիքի և ապա նրա կնոջ՝ իսմիլ խաթունի կողմից, դավիթը խաբվում է կրտսեր մսրա մելիքի (ընկնում է նրա փորած հորը) և չմշկիկ սուլթանի կողմից>։
բ. Եւ Մեծ Մհերը, և Դավիթը երդմնազանց են լինում։ Դավիթը երդմնազանց է լինում երդվելով Մարութա սուրբ Աստվածածնի և Խաչ Պատարագի անունով։
գ. Եւ Մեծ Մհերը, և Դավիթը խառնակվում են օտարազգի կնոջ հետ և խառնածին զավակ ծնում։
Ինչո՞ւ նրանք գործեցին այդ սխալները։
Ծագելով աստվածային զարմից, մոռացան այդ իրողությունը, ապրեցին մարդու որդու կյանքով, գործեցին մարդուն յուրահատուկ սխալներ և դարձան իրենց գործած սխալների զոհը։
Ջուրն ամենահզոր, ամենաճկուն ու շարժունակ տարրն է բնության մեջ։ Երբ ջուրը զրկվում է իր որակներից, այն նեխում է։ Դա կանգնած, անշարժ ջուրն է։
Մենք, Ինչպես դավթի պապ ու Մեծ Մհերի հայր՝ Սանասարը, կենսատու ջրերի Աստծո զարմն ենք ու նրանից մեզ են անցել ջրի այդ որակները։ Սակայն մենք, սկսած Մեծ Մհերից ու Դավթից, կորցրինք մեր աշխարհայացքի, մտքի, գործելակերպի, այլոց հետ փոխհարաբերվելու ճկունությունը։ Մեր այդ որակները, որոնք սկզբում յուրահատուկ էին հորձանուտ հոսանքին, աստիճանաբար մարեցին ու նմանվեցին կանգնած ջրի որակներին։
Սասնա Տան դյուցազունների գործած այս հիմնական սխալներից էլ բխում է դյուցազնավեպի խրատանին.
ա. Չխաբվելու համար մի շտապիր ընդունել թշնամուդ, հակառակորդիդ առաջարկած պայմանները, որքան էլ դրանք արտաքուստ շահեկան երևան։ Մտածի և բացահայտի խարդավանքը։ Այն կա և թշնամիդ խորամանկորեն թաքցրել է։
բ. Մի խառնակվի և մի ամուսնացի օտարազգի կնոջ/տղամարդու Հետ։ Նրանից ծնվածը քո և քո տեսակի պոտենցյալ թշնամին է։
գ. Եղիր խոսքիդ տերը, խոստացածդ կատարի ժամանակին։ Խոստումը չկատարելը երդմնազանցություն է, օրինազանցություն, որը կրճատում է քո կյանքի ապրելիք տարիները, նոսրացնում է քո ընկերների ու բարեկամների թիվը և ավելացնում թշնամիներիդ թիվը։ Խոստում տալու առաջ էլ մտածի, թե արդյո՞ք քո կարողությունները բավարար են այն իրականացնելու համար։
Ազգային դյուցազնավեպի տվյալները վկայում են, որ վերջին երկու կետերը չկատարելը հանգեցնում է մի այլ խնդրի. Խաթարվում է տեսակի ժառանգորդական շղթայի անխզելիությունը՝ տեսակի գոյության անընդհատությունը։ Առաքինի Սանասարն ունեցավ երեք որդի (Վերգո, Օհան, Մհեր) և հավանաբար ունեցել է նաև դուստրեր, որոնց մասին դյուցազնավեպը լռում է։ Օտար կանանց հետ խառնակված և երդմնազանց եղած Մեծ Մհերն ու Դավիթը մեռնում են երիտասարդ տարիքում և հասցնում են ունենալ մեկական օրինական որդի։ Հոր և պապի գործած սխալների հետևանքով Փոքր Մհերը մնում է անժառանգ ր Սասնա Տան պատմությունն ավարտվում է։ Այս տվյալների ամփոփ պատկերը ստորև աղյուսակում է։
Այս տվյալներից բխում է դյուցազնավեպի հաջորդ՝ չորրորդ պատվիրանը.
դ. Ժառանգական գծի անխզելիության և տեսակի պահպանման համար հարկավոր է ունենալ առնվազն երեք որդի։
Սրանք են այն առաջին անհրաժեշտ քայլերը, որ մենք պիտի կատարենք։ Երբ բոլորս միասին կատարենք այս պատվիրանները, ապա մեր ազգային հավաքական մտքի տեսադաշտում կհայտնվեն հետագա քայլերը և կկարողանանք վերանորոգվել որպես ազգ, վերականգնել մեր երբեմնի զօրությունն ու փառքը։
Լավ եղեք։
Ձեր սերունդների միջոցով անընդհատ ու միշտ եղեք։
Առաքինացեք, միմյանց հանդեպ եղեք ազնիվ ու արդար
Համլետ Մարտիրոսյան
Հնագույն քաղաքակրթությունների
հետազոտման կենտրոն
Comentários