top of page
Writer's pictureAnna Zakharyan

Թեոդորոս Ռշտունի՝ արժանապատվության խորհրդանիշ

Հայոց հազարամյա պատմության քառուղիներում շատ են պետականության արժանավոր գործիչներն ու պետականաշեն ազնվական դասի փայլուն դեմքերը, որոնք ամեն ինչ արել են մեր պետությունը ամրացնելու և հարատև դարձնելու ազգաշահ գործում: Խոնարհում և խնկարկում նրանց անձի և գործի նկատմամբ: Այդպիսի խարիզմատիկ մի առաջնորդ էր Թեոդորոս Ռշտունին(ծննդյան թիվն անհայտ-654), որը թերևս, ամբողջությամբ և խորությամբ գնահատված չէ:

Նա շատ հայտնի Ռշտունիներ ազնվական տոհմի ներկայացուցիչներից մեկն էր: Փառապանծ այս տոհմը սերում է Գեղամ Հայկազունու որդի Սիսակի շառավիղներից: Նախարարական կարգն ու աստիճանը շնորհել է մ.թ.ա. II դարում Վաղարշակ արքան: Այս տոհմի սեփականությունն էր Վասպուրական նահանգի Ռշտունիք գավառը, իսկ իշխանանիստը՝ Ոստանն էր: Պետականության աննկուն զինվորն ու հմուտ կերտիչը YII դարի փոթորկալի դեպքերի հորձանուտում էր: Նա հսկայական ջանքեր էր գործադրում և խորամիտ քայլեր անում: Հենց այս գործիչը ցրում է այն սին ու անհիմն պատկերացումը, թե Հայաստանում պետականությունն ունեցել է ընդհատումներ: Ասենք, որ դա իրականությանը չի համապատասխանում: Ես զարմանում եմ որոշ պատմաբանների ծանծաղ և մակերեսային դիտարկումների վրա, որոնք փորձ չեն անում թափանցել պատմության խորքերը և կատարել ճշգրիտ եզրահանգումներ: Այնպես որ, մեզանում պետականությունը միշտ է եղել, և միասնական շղթան երբեք չի ընդհատվել:

Նա հմուտ և շրջահայաց դիվանագետ էր ու կենսական մեծ փորձ ուներ: Բյուզանդիայի ճնշումները Ռշտունին հավասարակշռեց արաբների հետ դիվանագիտական և գործընկերային հարաբերություններ հաստատելով: 652թ. նա դաշնակցային պայմանագիր է կնքում Ասորիքի արաբ կառավարիչ Մուավիայի հետ՝ երկիը զերծ պահելով արշավանքներից և ավերածություններից: Ավելին, զորավարը արաբական զորաբանակի միջոցով կարողանում է ջարդել ներխուժած բյուզանդացիներին և ազատագրել հայկական տարածքները: Այսինքն՝ իր գործելակերպով նա ապացուցում էր, որ կարևորը ազգային և պետական շահերն են: Կարելի է դաշնակցել նաև մահմեդական արաբների հետ, որը երբեք էլ չի հակասում քրիստոնեական դավանանքի սկզբունքներին: Այս պարագան ինչ-որ չափով զսպեց Բյուզանդիային: Տաղանդավոր պետական գործիչը լայնախոհ և զգաստամիտ ղեկավար էր, որից շահում է և երկիրը և ժողովուրդը:

Թեոդորոս Ռշտունին ունեցել է մեծ հեղինակություն և համբավ, որին կնախանձեին անգամ արքաները: Եվ ի վերջո նա իսկական թագավոր էր իր բոլոր

հատկանիշներով և բարեմասնություններով: Ռշտունին Հայաստանի մարզպան էր նշանակված, որը հաջող զարգացումների հետևանքով և տրամաբանությամբ կարող էր և լինել պաշտոնապես հռչակված արքա: Ցավոք, ինչ-ինչ հանգամանքերի բերումով դա չհաջողվեց: Բայց այս տխուր փաստը չի փոխում իրադարձության բուն խորհուրդը:

Հայոց իշխանը զգում էր պատասխանատվության իր դեըը և արագ կենտրոնանում դեպքերի զարգացման վրա՝ միշտ զգալով ժամանակի զարկերակը: Սա հազվագյուտ շնորհ է, որը կառավարելի է դարձնում անկառավարելին և կանխատեսելի՝ անսպասելին: Ուշագրավ իրողություն է այն, որ Ռշտունին զգալիորեն նպաստել է հետագայի Բագրատունիների պետության ստեղծմանը՝ կերտելով դրա նախադրյալները: Սա արդեն պատմական ծանրակշիռ ծառայություն է:

Թեոդորոս Ռշտունին իսկական առաջնորդ էր և բացարձակ հեղինակություն, որի հետ հաշվի էին նստում և խորհրդակցում: Նա դիվանագիտական ճկուն կապեր էր հաստատել Արաբական խալիֆաթի և Բյուզանդիայի հետ: Մեծատոհմիկ այս այրը փարատում է մեկ սխալ պատկերացում ևս. տարածված է այն կարծիքը, թե հայերս դիվանագետ չենք; Բնավ էլ այդպես չէ: Արաբները բավականին բարձր էին գնահատում հայերի և Հայաստանի դերը տարածաշրջանում՝ ստեղծելով Արմինիա վարչական միավորը: Ի դեպ, այդ միավորի մեջ էին մտնում նաև Վիրքն ու Աղվանքը, որոնք պետական և հոգևոր առումով հանապազ ձևով եղել են Հայոց քաղաքակրթության ծիրում: Բյուզանդիան ևս խորապես գնահատում էր մեր վաստակը և Ռշտունու կերպարը:

Ռշտունին սթափ և զգաստ գործիչ էր, որը հաշվի էր առնում թշնամու դավերն ու սադրանքները: Բայց, ցավոք, միշտ չէ որ այդպես է: Այսպես, 705թ., նրա մահվանից տարիներ հետո, արաբները որոշում են օգտագործել հայկական դյուրահավատությունն ու պարզամտությունը և ոչնչացնել ազնվականության մի մասը, որպեսզի բացառեն հակաարաբական ապստամբությունները: Պատրվակ էր ընտրվել ազնվականների ռոճիկը կարգավորելը և 653թ. հայ-արաբական պայմանագիրը հաստատելը: Նախճավանի և մոտակա Խրամ գյուղի եկեղեցիներում վերացվում է 1200 ազնվական, որը ծանր կորուստ էր մեզ համար: Միամտության գինը ծանր է ու շոշափելի: Դա տեղի է ունեցել 703թ. և 705թ. Սմբատ Բյուրատյան Բագրատունու ղեկավարած ապստամբություններից հետո: Արյունոտ այս դիպվածը ևս պատմական դառն դաս է, որն այլևս չպետք է կրկնվի:

Թեոդորոս Ռշտունին պատմական գործընթացների նկատմամբ ուներ կշռադատված և տրամաբանված մոտեցումներ: Ինչի մասին է խոսքը: «Աշխարհը հաշվի է նստում միայն ուժեղի հետ» հիմնադրույթը վճռում է ամեն ինչ: Հույսը պետք է դնել

միայն քեզ վրա և կազմակերպել ցեղի բոլոր ուժերը: Դա հայակենտրոնության և ուժի իմաստասիրությունն է: YII դարում Մերձավոր Արևելքում կտրուկ փոխվում է քաղաքական իրավիճակը: Ասպարեզ է գալիս Արաբական խալիֆաթը, որը ձևավորվում է Մահմեդի վարդապետության առանցքի շուրջ:

Իսկ Հայաստանն այդ ժամանակ գտնվում էր շատ բարդ, անգամ խնդրահարույց կացության մեջ: Բանն այն է, որ խախտվել էր երկրի ամբողջականությունը կրոնադավանաբանական վեճերի և կենտրոնախույս ձգտումների հետևանքով: Պետք էր վերականգնել պետության ամբողջականությունը և հասնել լիակատար անկախության: Պատմական այդ դերը հիանալի կերպով կատարեց փայլուն ռազմավար և պետական խորաթափանց գործիչ Թ.Ռշտունին:

Վերջինս իր հայրենիքում ստացել էր ազհվականական բարձր կրթություն և դաստիարակվել հայրենապաշտության ոգով: Բայց ինչ-ինչ հանգամանքների բերումով նա մեծանում է պարսից արքունիքում, օտար երկրում: Ռշտունին սկզբում նշանակվում է մարզպանական Հայաստանի սպարապետ(628թ.), ապա մարզպան(634թ.): Ճկուն և հմուտ քաղաքականությամբ նա կարողացել է մեծ հաջողությունների հասնել մերձավորարևելյան գործընթացներում: Պատմական թատերաբեմից հեռանում էր Սասանյան Իրանը, որը դրական հանգամանք էր մեզ համար: Ռշտունին հասնում է ռազմավարական մեծ հաջողության. 639թ. նա անխոնջ ջանքերով միավորում է Հայաստանի պառակտված հատվածները և վերականգնում հայրենիքի ամբողջականությունը: Նկատի ունենք Արևելյան և Արևմտյան Հայաստանները: Բյուզանդական կայսրը նրան շնորհում է պատրիկի և կյուրապաղատի տիտղոսներ: Բարեպատեհ այս երևույթը ցավալիորեն տեղի չունեցավ 1918թ. բախտորոշ պատմական մի ակնթարթի, երբ մենք կորցրինք մեր հայրենիքի մեծ մասը:

Հայոց իշխանը համապարփակ մտածող էր և գիտեր, որ պետք է անդադրում ձևով հզորացնել երկիրը, ամրացնել բերդերը, բարձրացնել բանակի մարտունակությունը և ուժեղացնել ազգային ոգին: Նա նաև նպատակասլաց էր և համառ կամքի տեր: 640թ. արաբներն առաջին անգամ ներխուժեցին Հայաստան՝ ավերելով և կողոպտելով երկիրը, ապա հեռացան: Այդ պահին երկրի ղեկավարը պատրաստ չէր հակադարձել, բայց 643-646թթ. հայկական զորքերը պարզապես ջախջախեցին ելուզակներին և դուրս շպրտեցին Հայաստանից: Փաստորեն, Ռշտունին նաև համարձակ և անվախ գործիչ էր, որը բազմիցս հաղթանակել է ռազմի դաշտում:

Նա լուրջ հակահարված Է հասցրել նաև հոգևոր ոտնձգություններին և պառակտումներին՝ մերժելով բյուզանդացիների համառ ջանքերը քաղկեդոնական դավանանք արմատավորելու հարցում: 648թ. Դվինի եկեղեցական ժողովում

Հայաստանի իշխանը մերժում է այդ սպառնալիքը: Այն գումարվել է Հայոց կաթողիկոս Ներսես Գ Տայեցու և իշխան Թեոդորոս Ռշտունու օրոք: Սա ևս ռազմավարական էական նշանակություն ուներ, քանի որ ամրացնում էր մեր ինքնությունն ու անվտանգությունը:

Ցավոք, Հայոց իշխանը հիվանդանում է և քաշվում իր սիրած Աղթամար կղզին: Բայց ներքին պղտոր և հատվածական տրամադրություններն ու կենտրոնախույս ձգտումները մի պահ գլուխ են բարձրացնում: Նախարարներից ոմանք դժգոհում են նրա քայլերից և որոշում են երկիրը բաժանել իրենց միջև: Դրանից անմիջապես օգտվում են արաբներն ու հարձակվում Հայաստանի վրա: Նրանք ավերում են երկիրը և պատանդներով վերադառնում տուն: Ասպետական էությամբ Ռշտունին անտարբեր չի մնում, այլ ինքը միանում է պատանդների խմբին և մեկնում Արաբիա: Նրա նպատակն էր վերադարձնել ազնվական պատանդներին և վերանորոգել հայ-արաբական պայմանագիրը: Սակայն 654 թ. մեծանուն պետական այրը մահանում է օտարության մեջ՝ Դամասկոսում:

Ժողովուրդը բարձր է գնահատել արժանավոր իր զավակին: Դրա լավագույն վկայությունն այն է, որ «Սասնա ծռերում», ըստ հայագետ Մանուկ Աբեղյանի դիտարկման, Թեոդորս Ռշտունու կերպարը մարմնավորվել է Քեռի Թորոսի և իշխան Թևաթորոսի անձերում: Նշենք, որ վերջին անձնանունը նշանակում է արագաշարժ, թևավոր Թորոս: Իսկ եռանդուն և աշխույժ մտքի տեր Ռշտունին հենց համապատասխանում է այդ կերպարին: Նրա մասին պատմավեպ է գրել անվանի գրող Ծերենցը(Հովսեփ Շիշմանյանը):

Միով բանիվ, Հայոց իշխանը հայեցակարգային կարևոր մոտեցումներ ուներ ազգի և հայրենիքի ճակատագրի առումով: Նա լուրջ ջանքեր էր գործադրում, որպեսզի հայերը հավաքվեն իրենց երկրում և չլքեն Հայաստանը: Այս դրույթն այժմ արդիական իմաստ ունի և կարող է նպաստել մեր ազգահավաքին և հողահավաքին: Այնպես որ, նրա գործունեությունն ու կերպարը կազմակերպող և ներդաշնակեցնող դեր են կատարում: Թեոդորոս Ռշտունին պետական գործչի և դիվանագետի օրինակելի կերպար է, որին կարող են հետևել ժամանակակից կառավարիչները: Նա պետական ձիրքերով օժտված գործիչ էր և մարմնավորում էր հայի լավագույն գծերը: Հայրենանվեր գործիչը բարի համբավ թողեց և բարձր պահեց հայոց պետականության վարկանիշը: Մենք պետք է երիտասարդներին դաստիարակենք նրա ոգով և դավանած սկզբունքներով:

Ռուբեն Նահատակյան

պատմաբան, հայագետ

21.07.2020թ.

0 views0 comments

Recent Posts

See All

Նրանց համար, ովքեր տեղյակ չեն։

Մասոնական օթյակների հիմնադիր Մագիստր՝ ամենաազդեցիկ հայն իր ժամանակաշրջանում։ 1872-ին Մոսկվայում, երբևէ Շահ Աբասի բռնի հրամանով Արևելյան...

Comentarios


bottom of page